بررسی و تحلیل اکوتوریسم شهرستان سردشت و نقش آن در توسعه اقتصادی منطقه

یوسف بهرامیکارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهریپخشان بهرامیدانشجوی کارشناسی جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور واحد سردشت(پذیرفته شده در دومین همایش ملی توسعه ی اقتصادی- دانشگاه سنندج)

چکیده

انزوای جغرافیایی، عدم سرمایه گذاری در مناطق مرزی و نبود آموزش و اطلاع رسانی مناسب از جمله عوامل کلیدی در توسعه نیافتگی شهرهای مرزی کشور به شمار می روند. اکوتوریسم می تواند به عنوان محرک توسعه در این مناطق زمینه ایجاد اشتغال و درآمدزایی را فراهم نموده و راهبردی برای توسعه منطقه ای باشد. در این راستا، شهرستان مرزی سردشت نیز با وجود دارا بودن قابلیت های بالقوه و بالفعل فراوان برای جذب اکوتوریست تاکنون از توسعه اقتصادی نامتوازنی برخوردار بوده است.این مقاله که حاصل روشی توصیفی- تحلیلی است به شناسایی و تحلیل جاذبه های اکوتوریستی منطقه موردنظر و نقشی که در توسعه اقتصادی- اجتماعی آتی آن خواهند داشت می پردازد. یافته های تحقیق بیانگر وجود جاذبه های اکوتوریستی بالقوه در شهرستان سردشت بوده که در صورت شناخت، برنامه ریزی و مدیریت صحیح آنها می توان به توسعه پایدار اقتصادی در سطح محلی و منطقه ای نایل گردید.

مقدمه و بیان مساله
رشد شهرنشینی در جهان و ایران و ازدیاد شهرهای بزرگ و پرجمعیت و شهرک های صنعتی باعث به دور افتادن انسان از طبیعت شده است. چنین پدیده ای به همراه کاهش سطح منابع طبیعی جهان شهرها را به مانند زندانی، برای عزلت گزینی فراسوی انسان معاصر نهاده است.
افزایش روز افزون جمعیت جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه و فقر اقتصادی و پایین بودن سطح درآمد ملی کشورهای مذکور، باعث شده تا جمعیت این کشورها در فشار و تنگناهای اقتصادی قرار گیرد. در بررسی علل عقب افتادگی این کشورها، علی رغم داشتن منابع طبیعی مناسب و دارا بودن منابع بالقوه درآمدی، فقر و محرومیت را پذیرفته و در واقع پایین بودن سطح دانش و فن آوری و آگاهی نداشتن از نحوه بهره برداری از پتانسیل های موجود، مزید بر علت شده و همچون تازیانه ای بر پیکره بی جان این کشورها کوبیده می شود. یکی از منابعی که به صورت عمده در عصر کنونی می تواند درآمدهای قابل توجهی را رقم زده و با بالا بردن تولید ناخالص ملی، در نهایت درآمد ملی را در صحنه بین المللی افزایش دهد، صنعت توریسم و بخصوص اکوتوریسم می باشد.
امروزه صنعت عظیم توریسم بویژه توریسم داخلی جایگاه خاصی در اقتصاد کشورها داشته و نقش موثری در ارتقاء ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها بخصوص در کشورهای در حال توسعه بازی می کند. بطوریکه حجم مبادلات بین المللی گویای آن است که این صنعت در جهان بیش از20 درصد کل مبادلات بین المللی با جریان توریسم داخلی آغاز می گردد و در بعضی از کشورها درآمدهای ارزی ناشی از این صنعت یکی از منابع عمده در جهت تقویت اقتصاد ملی و توسعه روز افزون آنها محسوب می شود (راجی، 1379: 1)؛ از این رو از این طریق اینگونه کشورها قادر شده اند مسایل مهمی نظیر درآمد ارزی، رونق اشتغال، تبادل و تعامل فرهنگی، ایجاد بازار مصرف تولیدات و خدمات، پر کردن اوقات فراغت و حضور آگاهانه و فعالانه در عرصه اطلاعات و ارتباطات جهانی را در جهت پیشرفت و توسعه کشورشان برای مردم شان به ارمغان آورد (مهدوی، 1382: 2).
بررسی جغرافیای طبیعی ایران و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه های اکوتوریستی قابل سرمایه گذاری در کشور ما بیانگر آن است که اکوتوریسم در ایران یک منبع اقتصادی کم نظیرخاص بسیار مستعد و البته رها شده به حال خود است، شهرستان سردشت نیز با دارا بودن قابلیت ها و پتانسیل های فراوان و چشم اندازهای جغرافیایی متنوع، دارای توان های بالقوه مناسبی برای جذب اکوتوریست می باشد که متاسفانه بسیاری از این توانها به فعل در نیامده و یا مورد استفاده صحیح قرار نگرفته اند.
هدف این مقاله نیز شناخت و بررسی اکوتوریسم و مهمترین قابلیت های بالقوه و بالفعل شهرستان سردشت است که می توانند در توسعه اقتصادی آتی آن موثر واقع شوند که با ارایه راهکارهای مناسب جهت استفاده از اکثریت فضاهای اکوتوریستی امید است گامی اساسی جهت دستیابی به توسعه اقتصادی پایدار منطقه ای باشد.

بنابراین این تحقیق در صدد پاسخگویی به سوالات زیر می باشد:

1-    جاذبه های اکوتوریستی شهرستان سردشت کدامند؟
2-    دلیل یا دلایل عدم شناخت و بهره گیری مناسب ار این جاذبه ها چه عواملی بوده اند؟
3-    آیا می توان از جاذبه های اکوتوریستی به عنوان راهکاری برای توسعه اقتصادی منطقه بهره گرفت؟

معرفی محدوده مورد مطالعه
شهرستان سردشت با وسعتی بالغ بر 1411 کیلومتر مربع در جنوب غربی استان آذربایجان غربی واقع شده است. این شهرستان7/3 مساحت استان را در بر گرفته است. شهرستان سردشت از شمال به شهرستان پیرانشهر، از شمال غربی به مهاباد، از شرق به بوکان، از جنوب به استان کردستان و کشور عراق و از غرب به کشور عراق منتهی می‌گردد. این شهرستان شامل 3 نقطه‌ی شهری 2 بخش 6 دهستان و 297 آبادی مسکونی می‌باشد. شهر سردشت مرکز آن محسوب می‌شود و در«45 درجه و 48 دقیقه طول - 36 درجه و 9 دقیقه» عرض جغرافیای قرار گرفته و ارتفاع بافت فیزیکی شهر از سطح دریا حدود 1515 متر می‌باشد.
جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۰۴۱۴۶ نفر بوده است که از این تعداد ۵۲۴۹۴ نفر آنان مرد و ۵۱۶۵۲ نفر آنان زن بوده اند. بر اساس نتایج اولیه جدیدترین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 جمعیت شهر سردشت با 81/1 رشد به 41230 افزایش یافته است (www.sardashtcity.ir).
منطقه مورد مطالعه از لحاظ زمین‌شناسی جزو زون سنندج -سیرجان بوده که متعلق به رشته کوههای زاگرس می‌باشد. قدیمی‌ترین تشکیلات زمین‌شناسی مربوط به دوره‌ی پرکامرین و جوان‌ترین آنها مربوط به دوره‌ی مزوزونیک می‌باشد. از نظرسنگ‌های تشکیل‌دهنده‌ی بیشترین وسعت منطقه را سنگهای دوره کرتاسه (اسلیت وفلیت) و مرمر و سنگ‌های آهکی تشکیل می‌دهند از نظر تکنوتیک منطقه مورد مطالعه تحت تأثیر روندهای حاکم بر غرب آذربایجان بوده که تحت تأثیر فشارهای وارده بر قفقاز و آسیای صغیر قرار گرفته و از سوی دیگر متأثر از جریان‌های زاگرس شمالی می‌باشد و در دنباله روراندگی زاگرس به صورت ممتد و غیرممتد در منطقه باعث شکست گسل‌ها شده است که مهمترین آن‌ها گسل (پیرانشهر- سردشت) می‌باشد. عبور رودخانه‌ی زاب از شمال تا جنوب شهرستان سردشت شکل خاصی از توپوگرافی را به این شهرستان داده است به طوری که ناحیه‌ی میانی به صورت دره‌ای شمالی-جنوبی کشیده شده و غرب و شرق آن را ارتفاعات محصور نموده است. ارتفاع این کوه‌ها به ویژه در بخش غربی و شمال غربی نسبتاً بالاست و ارتفاعات مرز ایران و عراق را تشکیل می‌دهند.
شهرستان سردشت نیز همچون سایر مناطق استان آذربایجان غربی تحت تأثیر جبهه‌های هوایی است که از شمال غربی و گاهاً غرب وارد استان می‌گردند. این توده‌های هوایی از دریای سیاه و مدیترانه‌ای وارد استان گردیده و به ویژه در زمستان و بهار باعث ریزش‌های جوی نسبتاً خوبی در استان می‌گردند. شرایط توپوگرافی شهرستان سردشت باعث می‌گردد که میزان ریزش‌های جوی حاصل از ابن توده‌های هوایی بیش از سایر مناطق استان باشد. همچنین امتداد رشته کوه‌های غربی استان در نواحی جنوبی‌تر با رشته کوه‌های زاگرس پیوند می‌خورد و همچنین دیواری این استان را از ترکیه و عراق جدا می‌سازد. کوه‌های مزبور تنها در منطقه‌ی سردشت در فاصله‌ی کوتاهی بریده شده و دوباره امتداد خود را باز می‌یابند. در نتیجه شکافی که در این رشته کوه در منطقه‌ی سردشت پدید آمده شرایط اقلیمی و پوشش گیاهی خاصی در منطقه حکم فرما شده است. به همین دلیل این منطقه از استان بیشترین اراضی جنگلی و نزولات جوی را به خود اختصاص داده است به‌طوری که خطوط هم باران بیش از700 میلیمتر تنها از منطقه‌ی سردشت عبور می‌نماید.
به علت بارش فراوان برف و باران شهرستان سردشت از منابع آب بسیارغنی برخوردار است. کل محدوده‌ی شهرستان سردشت در حوزه آبریز زاب کوچک قرار گرفته که بخش اصلی حوزه نیز محسوب می‌شود. حوضه‌ی زاب کوچک شهرستانهای پیرانشهر، سردشت و قسمتی از شهرستان بانه و بخشی از کردستان عراق را نیز در بر می‌گیرد. این حوضه (به غیر از ارس) تنها حوضه‌ای است که آب آن کاملاً از کشور خارج شده و خود زیرحوضه‌ای از حوضه بزرگتر رودخانه‌ی دجله و نهایتاً حوضه وسیع خلیج فارس است.
وضعیت خاص جغرافیایی در شهرستان سردشت و به دنبال آن بارندگی‌های نسبتاً زیاد در این ناحیه باعث تنوع پوشش گیاهی آن گردیده به طوری که یکی از مهمترین نواحی جنگلی استان در منطقه سردشت واقع شده است. مساحت جنگل‌های سردشت بالغ بر 80 هزار هکتار است که حدود 46 درصد کل مناطق جنگلی استان را شامل می‌گردد. مناطق جنگلی سردشت به اضافه بخش کوچکی از جنگل‌های منطقه پیرانشهر تنها جنگلهای متراکم استان محسوب می‌گردند(www.islahweb.org).

جاذبه های اکوتوریستی شهرستان سردشت
ناحیه سردشت به دلیل وجود جاذبه های طبیعی – محیطی و مناظر بکر و فوق العاده و همچنین آداب و رسوم و ویژگی های ناحیه در استان و حتی کشور یک محدوده جغرافیایی استثنائی است. جاذبه های طبیعی – محیطی از جمله (آبشار شلماش در فاصله8 کیلومتری شهر، گردنه زمزیران بین سردشت و مهاباد، آبشار رزگه در منطقه آلان، آبشار چکوو تفرجگاه خدرآباد و پردانان و دره گرژال در جاده سردشت به پیرانشهر، دشت وزنه در دامنه کوهستان های قندیل، دشت باژار، تفرجگاه و مصیف زوران، تفرجگاه بیوران و باساوه، کانی گراوان در کیلومتر 15 جاده مهاباد، و وجود 90.000 هکتار جنگل در سطح ناحیه و چشمه سارهای متعدد، جاذبه های فرهنگی (آداب و رسومات خاص)، آثار تاریخی و باستانی ناحیه (از جمله قلعه باستانی ربط در 15 کیلومتری شهر مربوط به هزاره قبل از میلاد، شهر موساسیر ربط مربوط به دوران مادها، مربوط به دوره اشکانیان در فاصله 2 و 3 کیلومتری شمال شهر، محوطه تاریخی ساوان در فاصله 25 کیلومتری شهر، پل قلاتاسیان مربوط به دوره سامانیان و محوطه های تاریخی متعدد که هنوز در سطح ناحیه شناسایی و کشف نشده اند، را می توان به عنوان بستر و زمینه ساز رشد و شکوفایی ناحیه در زمینه های مختلف اجتماعی و اقتصادی و توریستی دانست که در ادامه به معرفی مهمترین آنها پرداخته می شود:

1-    آبشار شلماش:
 از مهمترین آبشارهای حوزه زاب در مسیر رودخانه شلماش قرار دارد و سه آبشار به فاصله هر کدام 200 متر نمایان هستند که آبشار جنوبی تر به علت ارتفاع زیاد و شکست شیب در مرکز آن 2 آبشار تلقی می گردد و آبشار شمالی که در اطراف آن پوشش جنگلی متراکم وجود دارد از چشم اندازهای زیبای طبیعی محسوب می گردد. این جاذبه توریستی در طی سال های اخیر با احداث امکانات رفاهی و تفریحی در آن مورد توجه گردشگران قرار گرفته است و تا حدودی موجبات اشتغال زایی و درآمد برای اهالی منطقه بوده  اما هنوز هم در سطح ملی و منطقه ای آنچنان که انتظار می رود به دلیل انزوای جغرافیایی منطقه مورد استقبال قرار نگرفته است.

1-    چشمه آب معدنی گراوان:
چشمه آب معدنی گراوان در فاصله 15 کیلومتری سردشت در ضلع شرقی رودخانه زاب در نزدیکی شهر ربط واقع گردیده است. آب این چشمه دارای املاح بوده و از آب آن برای درمان امراض پوستی استفاده می کنند. این توده شگفت انگیز حدود 16 متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و روبروز با ته نشین شدن املاح بر روی آن بر حجم آن افزوده می شود. لازم به ذکر است که تاکنون سازمان گردشگری استان آذربایجان غربی و مدیران شهری هیچ گونه امکانات رفاهی را در این منطقه ایجاد نکرده  است , بدون شک با کمی تفکر و هزینه در این منطقه، با ایجاد و تاسیس مراکز آب درمانی موجی از اشتغال زایی در سطح منطقه بوجود خواهد آمد.

2-    رودخانه زاب:
رودخانه‌ی زاب کوچک شریان اصلی حوضه زاب است و در گسل اصلی زاب که از پیرانشهر تا سردشت کشیده شده است جریان دارد این رودخانه از ارتفاعات سیاه کوه کمر، واقع درمرز ایران وعراق درشمال غربی پیرانشهر سرچشمه گرفته که در امتداد جنوب شرقی به طول حدود 65 کیلومتر امتداد یافته و در 15 کیلومتری جنوب شرقی سردشت به سمت غرب و جنوب غربی متمایل می‌گردد و در آنجا به سمت غرب جریان یافته وارد کردستان عراق می‌شود و در نهایت به رود دجله می‌ریزد. حوضه آبریز رودخانه‌ی زاب درحدود 2470 کیلومتر مربع بوده و حجم بارندگی 881/2 میلیارد متر مکعب و حجم جریان آن 1596 میلیون مترمکعب می‌باشد. بررسی آب‌دهی فصلی این رودخانه در ایستگاه سردشت نشان می‌دهد، که 59 درصد جریان آب سالانه این رودخانه با طول تقریبی 103 کیلومتر یک رودخانه‌ی دائمی محسوب شده وآب آن هیچ گاه قطع نمی‌گردد، دبی متوسط این رودخانه در محل ایستگاه بریسو در شرق شهر سردشت برابر با 44 مترمربع در ثانیه می‌باشد. عبور رودخانه‌ی زاب کوچک از امتداد شمال غربی جنوب شرقی و سپس کل ناحیه‌ی جنوب غربی سردشت شرایط قابل توجهی را جهت آبیاری در این منطقه به ویژه نواحی اطراف رودخانه و دشت سردشت به وجود آورده است. نواحی اطراف این رودخانه در شرق سردشت و نواحی جنوبی شهرستان می‌تواند به رواج هرچه بیشتر کشت‌های آبی منطقه کمک نماید. علاوه بر آن می‌توان با ایجاد سد بر روی رودخانه برق قابل ملاحظه‌ای به دست آورد. مطالعات احداث سد بر روی رود زاب از سالهای 1342ه.ش شروع شده و از سال 1385 کار عملیاتی آن نیز در حال انجام می‌باشد، که بر اساس بیانات مسئولان امر یکی از بزرگترین سدهای ساخته شده در کشور می‌باشد که هم اکنون فاز اول و دوم آن مورد بهره برداری قرار گرفته است.

3-    دشت ها:
دشت ها از دیگر جاذبه های اکوتوریستی شهرستان سردشت به شمار می روند که با چشم اندازهای زیبا و طبیعی و پوشش گیاهی مناسب، مناظر دلپذیری از طبیعت را همچون تابلوهای رنگارنگ به نمایش می گذارند. از مهمترین آنها تفرجگاه بیوران در شمال غربی شهر سردشت با پوشش جنگلی وسیع و چشمه سارهای فراوان می باشد؛ همچنین دشت وزنه در شمال غربی شهرستان سردشت در ارتفاع 1700 متری از سطح دریا با چمنزارهای وسیع و رودخانه ای که از آن می گذرد از دیگر جاذبه های اکوتوریستی شهرستان به شمار می روند.

4- تپه های باستانی و طبیعی:
محدوده‌ی فضای جغرافیایی که شهرستان سردشت در آن قرار گرفته است با توجه به نزدیکی به بین النهرین و مراکز تمدنهای اولیه این منطقه و وجود غارها، رودخانه و زمینهای حاصلخیز در این محدوده‌، خود علتی واضح است بر این واقعیت که این چارچوب جغرافیایی تمدنهای اولیه بسیاری را به‌ خود دیده و یا در آن ساکن و بر آن گذشته‌اند. تپه های باستانی در شهرستان سردشت به بیش از 10 تپه می رسد که مهمترین آنها در شهر ربط واقع گردیده اند کهدو تپه آن با شماره ثبت 601 و 602 ثبت ملی شده اند در این تپه خشت‌ها و آثار هنری مشابه آنچه که در تپه قلایچی (ایزیرتو) از سال 1364ه.ش کشف شده بود یافته شده است.
گذشته از این، محوطه تاریخی ساوان در فاصله 25 کیلومتری شهر، پل قلاتاسیان مربوط به دوره سامانیان، حمام قدیمی در داخل شهر مربوط به دوره عزیزخان موکری وزیر کرد که مربوط به دوران قاجاری است و محوطه های تاریخی متعدد که هنوز در سطح ناحیه شناسایی و کشف نشده اند، را می توان به عنوان بستر و زمینه ساز رشد و شکوفایی ناحیه در زمینه های مختلف اجتماعی و اقتصادی و توریستی دانست.

نتیجه گیری
منابع اکوتوریستی شامل تمام منابع وابسته به طبیعت از قبیل دریاچه ها و پهنه های آبی، چشم اندازهای زیبا و طبیعی، شکار و ماهیگیری، ورزشهای زمستانی و کوهستانی و... می باشد، از آنجائیکه استان کردستان نیز دارای چنین منابعی می باشد تمرکز بسیار بالایی از منابع اکوتوریستی در نقاط مختلف استان به چشم می خورد. با توجه به اینکه فواید حاصل از اکوتوریسم از قبیل اشتغال، درآمد و حفظ محیط زیست به اثبات رسیده است و طبق برآورده های صورت گرفته کارشناسان، پیش بینی می شود بین سالهای 2020- 2000 میلادی صنعت گردشگری با بیش از 6/1 میلیارد گردشگر جزو نخستین صنایع درآمدزای جهان خواهد بود و درآمد حاصل از آن به 2 تریلیون دلار تخمین زده شده است.
بررسی جغرافیای طبیعی ایران و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه های اکوتوریستی قابل سرمایه گذاری در کشور ما بیانگر آن است که اکوتوریسم در ایران یک منبع اقتصادی کم نظیرخاص بسیار مستعد است. قرار داشتن ایران در شمار پنج کشور نخست بهره مند از بیشترین تنوع اقلیمی در جهان به معنای آن است که در ایران زمینه برای هر گونه سرمایه گذاری اکوتوریستی فراهم است.
شهرستان سردشت به دلیل کوهستانی بودن و داشتن اقلیم معتدل و وجود روخانه ها و چشم اندازهای طبیعی یکی از بهترین پتانسیل های اکوتوریسم را داراست که با توجه به عدم توسعه صنایع ماشینی و اشتغال کم در سطح استان، اکوتوریسم می تواند راهگشای مناسبی برای بهبود معیشت مردم و توسعه منطقه باشد. از طرفی دیگر پتانسیل مناسب اکوتوریسم در سطح شهرستان می تواند موجب افزایش آگاهی و درک طبیعت و ویژگیهای فرهنگی که باعث می شود بازدید کنندگان نسبت به حفظ عناصر طبیعی و خصوصیات فرهنگی احساس مسؤولیت بیشتری کنند، مشارکت در حفظ و مدیریت مناطقی که به طور قانونی مورد حفاظت قرار می گیرند و همچنین سایر نواحی طبیعی، تقویت مشارکت جوامع محلی در فرایند تصمیم گیری مربوط به تعیین نوع و میزان فعالیتهای گردشگری، ایجاد منافع مستقیم اقتصادی و همچنین درآمدهای مکمل برای جوامع محلی.
پیشنهادات
۱- به منظور بالا بردن دقت مکان های مستعد توسعه اکوتوریسم و در کل صنعت توریسم، نقشه های پایه ای جهت راهنمایی و شناساندن توان توریسم شهرستان توسط سازمان میراث فرهنگی وگردشگری استان تهیه گردد.
۲- با حمایت سازمانهای مربوط به توریسم و گردشگری، با روش ماتریسی نیز از ریاضی و آمار جهت پتانسیل یابی پهنه های مناسب توسعه اکوتوریسم در استان بهره جست.
۳- با توجه به اینکه اکوتوریسم دامنه وسیعی دارد و غیر از منابع طبیعی، مقوله هایی از قبیل اکوتوریسم مردم شناسی، آداب و رسوم و ... را شامل می شود پیشنهاد می گردد تحقیقات در این زمینه نیز جهت شناساندن فرهنگ و رسومات منحصر به فرد شهرستان که منجر به غنای فرهنگی و اجتماعی و ایجاد اشتغال و درآمد در سطح استان می شود انجام پذیرد.
۴- به منظور حفظ محیط زیست و ظرفیت برد مکان های اکوتوریستی شهرستان، یک گروه کارشناسی جهت انجام این کار تشکیل شود.
۵- پیشنهاد می گردد پایگاه اطلاعاتی از داده ها و اطلاعات مربوط به صنعت گردشگری در محیط شبکه اینترنت ایجاد شود تا امکان دسترسی محققین و گردشگران به اطلاعات مورد نیاز ، با صرف کمترین هزینه و وقت فراهم شود.
۶- پیشنهاد می گردد برای جذب ایرانگرد و جهانگرد به منطقه از شیوه های تبلیغاتی مؤثر مانند صدا و سیما و مطبوعات، اینترنت، پوستر، بروشور بهره گیری شود. آماده سازی مراکز توریستی و اصلاح راههای دسترسی به جاذبه ها، از شیوه های است که باید مورد توجه قرار گیرد و هم چنین سرمایه گذاری بر روی جاذبه ها به خصوص جاذبه های طبیعی به عنوان یکی از برتری های برجسته این منطقه در برنامه ریزی ها لحاظ شود.
7-    پیشنهاد می شود به منظور ارتقاء صنعت توریسم و اکوتوریسم در منطقه، توسعه شبکه راهها، زیبا سازی شهرها، تقویت توسعه و تجهیز مراکز گردشگری، احداث هتل، متل، واحدهای پذیرایی بین راهی، آموزش پرسنل در بخش های مختلف، برگزاری جشنواره ها، سمینارها و مراسم آئینی به مناسبت های مختلف، انجام برنامه ریزی های لازم از سوی سازمان مرکز ایرانگردی و جهانگردی برای توسعه گردشگری در منطقه، ایجاد مراکز عمده خرید، توسعه پارک ها و فضاهای سبز، توجه به سرمایه گذاری در بخش های مختلف هنری به ویژه موسیقی، سرمایه گذاری در احیا و بازسازی جاذبه های طبیعی، معرفی، تقویت و تبلیغ جاذبه های گردشگری، ایجاد امکانات رفاهی برای گردشگران، توسعه سرمایه گذاری در بخش گردشگری، از مواردی هستند که باید به ضرورت مورد توجه اساسی قرار گیرند.

منابع و مآخذ
1-    راجی، رضا (1381)؛ راهیابی به توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی، مرکز تحقیقات و مطالعات سیاحتی
2-    زاهدی، شمس السادات (1380)؛ اکوتوریسم و توسعه پایدار، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت جنگلهای شمال و توسعه پایدار، نشر سازمان جنگلها و مراتع کشور
3-    شارپلی و جولیا (1380)؛ گردشگری روستایی، ترجمه: منشی زاده و نصیری، چاپ اول، نشر منشی
4-    شرکت فنی و مهندسی نیوار (۱۳۷۸)؛ اقلیم و گردشگری کردستان، سازمان هواشناسی کشور
5-    قره نژاد، حسن (1384)؛ مقدمه ای بر اقتصاد و سیاستگذاری توریسم، انتشارات مانی
6-    کریم پناه، رفیق (1384)؛ تحلیل اوتوریسم و نقش آن در توسعه منطقه ای استان کردستان، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی، دانشگاه تربیت مدرس
7-    ملکی و براتی (1384)؛ پرندگان، جاذبه های اکوتوریسم؛ نشریه حسبان
8-    مهدوی، داوود (1383)؛ نقش توریسم در توسعه مناطق روستایی و ارایه مدل استراتژیک (مورد: دهستان لواسان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس
9-    نیازمند، مازیار (1383)؛ اکوتوریسم، مبانی، مفاهیم و الزامات توسعه، ماهنامه کجا، شماره 1، تهران
10- Ceballes.L (1998); Birdwatching and Ecotourism, Paper for the Ecotourism Society
11- Evegory .Sh, (1992); Sustainable Development, Review Articles
12- Gruf.Z (2002), Tourism on Cyprus, Study on The Situation of Enterprises, The Industry and The service Sector sin Turkey, Cyprus and Mata, 23 December .
13- www.sardashtcity.ir
14- www.islahweb.org
15- WWW.World-Tourism.org
16- WWW.WTOelibrary.org